En wanneer die iets zegt, moet je die volgen?
In deze longread ga ik dieper in op deze vraag. Ik leg eigenlijk uit hoe ons brein werkt en hoe wij denken dat wat we zien steeds de werkelijkheid is, of dat nu echt waar is of niet.
Maar eerst iets over ons brein: 2 systemen
Ons oude brein
Voordat de mens Homo Sapiens werd, was hij
- 500 miljoen jaar een ongewerveld dier;
- 300 miljoen jaar een zoogdier;
- pas 65 miljoen jaar een primaat;
- en 2 miljoen jaar mens,
- waarvan 300.000 jaar geleden pas de taal kwam.
Ca. 150.000 jaar geleden ontstond de Homo Sapiens, samen met het ontstaan van het menselijke bewustzijn.
Dit betekent dat de mens veel langer bezig is geweest met overleven en voortplanten dan met praten en het produceren van ideeën en concepten.
We hebben dus een aanzienlijk evolutionair erfgoed in ons. Ons oude brein, dat we gemeen hebben met de dieren is nog steeds in ons aanwezig. Het wordt ook wel het emotionele brein genoemd en zorgt automatisch voor ca. 95 % van onze (snelle) beslissingen.
Op ons oude brein ligt letterlijk het nieuwe en evolutionair recentere mensenbrein. Dat zetten wij in voor de (trage) beredeneerde beslissingen. Hier maken wij onze overwegingen en ‘bewuste’ keuzes. Om dit deel te gebruiken moeten we ons inspannen. Dit werkt allesbehalve automatisch.
Aan de hand van volgend voorbeeld kun je zelf merken welk brein er in werking is. Los eens uit het hoofd volgende sommen op:
- 2 + 3
- 254,78 + 589,47
De eerste som ging vanzelf. Dat is het oude brein in werking. Je hebt geen moeite om deze makkelijke som op te lossen. Om de tweede som op te lossen moet je gebruik maken van het nieuwe brein.
Figuur – Eenvoudige voorstelling van onze hersenen
Het oudste deel van ons brein is geëvolueerd om te reageren op overlevings- en voortplantingsproblemen. Dit deel van het brein beschikt over ingebouwde reactiepatronen zoals vechten, vluchten of verstijven (fight, flight, or freeze). Deze reacties zijn nog steeds aanwezig in de moderne mens en verklaren lichamelijke verschijnselen zoals spreekangst, sociale fobieën, blozen en kippenvel. Het zijn automatische reacties op emoties.
Het oude brein fungeert als een automatische piloot die ons helpt bij routinematige handelingen die geen bijzondere aandacht vereisen, denk maar aan het rijden met een auto door een ervaren chauffeur. Het is dus een zeer betrouwbaar systeem en helpt ons leven vergemakkelijken. Veel van deze intelligentie en denkcapaciteit is onbewust en niet zomaar te beïnvloeden.
In de volksmond spreekt men over deze onbewuste intelligentie vaak van ‘het onbewuste‘, ‘het lichaam‘ of ‘de intuïtie‘.
Hoe werkt het oude brein?
Het lichaam reageert snel en automatisch op gebeurtenissen aan de hand van emoties: stress, angst of woede. En dat allemaal met als doel om te overleven.
| Er gebeurt iets in de buitenwereld (een gebeurtenis). |
| ↓↓↓ GEVOLG ↓↓↓ |
| We oordelen snel en automatisch of iets goed of slecht is voor ons overleven. |
| ↓↓↓ GEVOLG ↓↓↓ |
| Het oude brein reageert met emoties zodat het lichaam reageert en we handelen. |
Dit oude brein heeft dus grote voordelen. Het kan trouwens ook een aantal nieuwe patronen en vaardigheden leren door conditionering, imitatie, ervaring en herhaling (trial and error),
bijvoorbeeld door ervaring leren om bepaalde plaatsen, mensen en activiteiten te vermijden en andere op te zoeken.
Denk aan het leren van een taal door woorden na te zeggen, te leren fietsen door het te doen, of een muziekinstrument bespelen door herhaling en imitatie van een leraar. Door te doen alsof, en dit vaak te herhalen, worden nieuwe vaardigheden uiteindelijk automatisch en onbewust.
En toen kwam het nieuwe brein
Het oude brein was lange tijd de enige ‘bewoner’ van onze hersenen. In de loop van de evolutie kreeg die er een bovenbuur bij die voortdurend allerlei berichten, verhalen en beelden naar de benedenbuur begon te sturen. Die werd dus overspoeld door verhalen en beelden, waarvan sommige ‘fake news’ bleken te zijn.
Dat was een volkomen nieuw gegeven waarop het oude brein volstrekt niet was voorbereid. Het oude brein kon alleen maar verder doen wat het gedurende miljoenen jaren al gedaan had, namelijk reageren zoals het altijd had gedaan: hier en nu.
Het oude brein is dus niet uitgerust om een onderscheid te maken tussen het beeld van een aankomende tijger in de omgeving en het beeld van een tijger in de ingebeelde, virtuele binnenwereld.
Voor ons emotionele brein zijn beide tijgers in onderstaande figuren even echt. Ook al is de tweede een ingebeelde tijger. Vervang ‘tijger’ in bepaalde ‘gedachten’, ‘overtuigingen’, ‘interpretaties’, ‘verhalen’ of geniepige stemmetjes en je beseft dat je vaak niet reageert op wat er zich in de buitenwereld afspeelt, maar over wat je denkt dat er zich in de buitenwereld zich afspeelt. Of dat nu waar is of niet.
Maar vaak blijven we denken / intuïtief geloven dat het de externe realiteit is die voor onze problemen zorgt, een gevaar is of de zogenaamde schuldige is.
Mijn leven is gevuld geweest met drama’s,
waarvan de meeste zich nooit hebben voorgedaan.
MARK TWAIN (1835-1910)
Want hoeveel reëel echt gevaar is er in onze moderne maatschappij, in onze cultuur? En hoeveel ingebeelde problemen zijn er wel niet?
Dat oude brein reageert dus in onze moderne samenleving meer op onze voorstelling en interpretatie van de feiten, dan de feiten zelf.
Onze emoties reageren zeer gewillig op wat wordt waargenomen. Dieren oordelen alleen via waarneming over de realiteit (in de buitenwereld). Maar de mens geeft via zijn veel jongere bewustzijn en vermogen tot verbeelding interne boodschappen en instructies door aan onze emoties.
Dus vanuit ons denken, onze conceptuele wereld sturen we onze emoties. Deze reageren dus meestal niet op wat er aan de hand is in de buitenwereld, maar wat er zich in de binnenwereld afspeelt.
Emoties reageren blindelings en vragen zich niet af of wat er zich afspeelt waar of niet waar is.
Ons lichaam en onze emoties, dus ons gedrag, zijn daarom een getrouwe weerspiegeling van ons (automatische) denken.
Vaak horen we dat we naar ons lichaam moeten luisteren. Dat is zeker waar, maar we moeten ook beseffen dat ons lichaam, en dan vooral ons oude brein, altijd luistert naar onze woorden en gedachten. Of we het nu beseffen of niet, ons lichaam reageert op de boodschappen die we het geven. Wanneer we bijvoorbeeld een toekomstig mogelijke gebeurtenis als een potentieel gevaar zien, zal ons brein daarop reageren.
Door ingebeelde dreigingen kan het oude brein leiden tot onjuiste intuïtieve inzichten. Daarom is het advies ‘volg steeds je intuïtie’ niet altijd zonder ongewenste gevolgen.
Emoties zijn belangrijke bronnen van informatie. Maar ze zijn niet zomaar een betrouwbare bron van inzicht of waarheid.
Emoties zijn goede dienaren maar slechte meesters. Emoties kunnen sterk gekleurd zijn door een ervaring uit het verleden.
De enige realiteit, is de realiteit in ons.
Dat is de reden dat zoveel mensen een onwerkelijk leven leiden:
zij nemen de beelden uit de buitenwereld voor de werkelijkheid
en nemen de wereld in henzelf niet voor de werkelijkheid.
HERMAN HESSE, DEMIAN
De mens is evolutionair een zwartkijker
Het idee dat de mens evolutionair gezien een ‘zwartkijker’ is, is gerelateerd aan het concept van de negativiteitsbias in de evolutionaire psychologie. Dit idee suggereert dat onze voorouders die meer aandacht besteedden aan potentiële gevaren en negatieve uitkomsten, een grotere overlevingskans hadden. Daardoor zouden we evolutionair gezien meer geneigd zijn om op negatieve aspecten te focussen.
Emoties moeten heel snel oordelen en doen dat zeer veralgemenend. Voor de overleving is dit uitstekend.
Na een ontmoeting met een tijger is het voor de overleving goed dat je bang bent voor iedere tijger die je in de toekomst tegenkomt. Een negatieve ontmoeting met een bruine mens veralgemenen dat alle bruine mensen gevaarlijk zijn is natuurlijk niet ok.
In de natuur, waar alles hetzelfde en voorspelbaar is, werkt dit systeem prima. In de moderne cultuur en samenleving werkt dit niet meer.
Problemen zijn een product van het denken,
niet van de realiteit.
JOHN WHEELER
Wanneer er iets gebeurd in onze omgeving dan gaan wij dat voorstellen, inbeelden en interpreteren in onze binnenwereld, in ons nieuwe brein. Het zijn deze ervaringen, wanneer we die steeds weer herhalen of horen via sociale clichés, die overtuigingen worden.
Ziedaar de ‘geboorte’ van al die geniepige stemmetjes, zoals ik ze noem. En veel zijn geboren in onze kindertijd. Toen ons nieuwe brein nog volop in ontwikkeling was, toen het nog niet volop in werking was.
We geven een betekenis aan gebeurtenissen of verlangens, waarbij de negatieve makkelijker blijken te gaan: “Ik vind… het ‘vreselijk’, het een ‘verlies’, het ‘moeilijk’, het een ‘mislukking’, het een grote ‘tegenslag’, dat een ‘belediging’,… “
We gedragen ons dus evolutionair gezien makkelijker als een klachtoffer dan iemand die verantwoordelijkheid gaat nemen. Doordat we automatisch oordelen.
Als iemand uw lichaam zonder uw toestemming zou willen gebruiken,
zou u dat verontwaardigd van de hand wijzen,
Maar als u de macht over uw emoties zonder meer aan anderen en aan omstandigheden overlaat,
vindt u dat normaal en zelfs een teken van bijzondere ‘gevoeligheid’
Epictetus (50-138)
Onze oordelen worden onmiddellijk opgepikt door het oude brein als gevolg dat ons lichaam automatisch gaat reageren (spanning, stress, pijn,… lijden), negatieve of ongewenste emoties gevoeld worden en daaruit gedrag volgt van:
- vechten of strijden;
- vermijden of vluchten;
- zelfbeklag en slachtofferschap;
- superioriteit als compensatie van onmacht;
- zich ‘aanpassen’ door te pleasen;
- …
Ons oude brein, dat evolutionair gezien ouder is, produceert zelf geen taal zoals wij die kennen. Taal is een relatief recent ontwikkelde functie van nieuwe brein (prefrontale cortex).
Alleen reageert ons oude brein op onze stemmetjes, het weet immers niet of die waar zijn of uit de buitenwereld komen. Hoe we dus zelf de huidige situatie, toekomstige ‘werkelijkheid’ inbeelden of het verleden interpreteren komt binnen in ons oude brein. De taal van onze gedachten en dus ook van onze overtuigingen en geloven roepen automatisch beelden op waar het oude brein op reageert.
Wanneer je dus een taal van afwijzing, verzet, wrok, strijd,… produceert vol met automatische en sociale clichés zal je lichaam daarop reageren.
En nu? Wat kunnen we dan wel?
Wanneer we iets willen verwezenlijken wat we verlangen komen vaak die geniepige stemmetjes met allerlei waarschuwingen. Gevolg is dat ons oude brein en emoties gaan reageren: je voelt angst (of duwt angst weg omdat het niet prettig aanvoelt met andere inbeeldingen).
Het gevolg is dat je geen stappen zet, ondanks dat je iets graag zou willen.
Maar het hele systeem werkt ook omgekeerd natuurlijk.
De kracht van herhaling: You fake it until you make it.
Als je zelf positieve taal en gedachten produceert met je nieuwe brein komt dat ook binnen in het oude brein! Je kunt dus verantwoordelijkheid nemen door zelf een nieuwe taal van behulpzamere overtuigingen te installeren.
Je kunt dus andere en meer gewenste emoties oproepen door een taal te spreken van dankbaarheid, verwondering, vreugde, blijdschap, enthousiasme, aanvaarding, waardering, levenslust,…
De grootste ontdekking van mijn generatie is
dat een mens zijn leven kan veranderen,
door zijn gedachten te veranderen.
WILLIAM JAMES (1842-1910)
Intuïtie volgen of niet?
Is intuïtie aangeboren?
Het zijn evolutionair ingeprogrammeerde wijsheden in ons oude brein die ons helpen om te overleven. Maar ze zijn onhandig en bieden weinig houvast in het dagelijkse moderne leven.
Intuïties zijn snelle oordelen. En die zijn niet per se betrouwbaarder dan rationele oordelen. Ze kunnen ons op het verkeerde been zetten, bijvoorbeeld onze voorkeur naar vettig en suikerrijk voedsel. Of ergens bij willen horen (in groep is het veiliger om te overleven), maar daardoor misschien je eigen dromen en verlangens aan de kant gaat zetten.
Is intuïtie bruikbaar in onze moderne samenleving?
Ik denk het wel. Het is bruikbaar in omstandigheden waar iemand al wat ervaring heeft of over nagedacht heeft. Ze kunnen iets triggeren… of bij situaties waarbij we iets aanvoelen,… maar dat lijkt mij eerder een ervaring of nadenken en simuleren zodat je de keuze kunt maken om daarmee iets te doen of niet. En dat gebeurt dan via ons nieuwe brein.
Maar ik denk niet dat intuïtie zomaar inzicht geeft in dé waarheid. Het is een soort kennis of overlevingsinstinct die evolutionair in ons systeem is geslopen en onmiddellijk beschikbaar komt bij geboorte.
Lijden is gemakkelijk, intuïtief, emotioneel en iedereen, ook het kleinste kind kan het.
Het is moeilijker om steeds te moeten ingaan tegen de evolutionaire zwaartekracht die ons telkens weer aanzet om de ‘intuïtie’, de automatische piloot te volgen, onnadenkend te doen wat ‘goed’ aanvoelt en gewoon gebruik te maken van de mogelijkheden die er zijn, zoals trouwens alle andere levende wezens doen. Dat kan toevallig ook goed uitpakken natuurlijk. Maar hoe afhankelijk ben je dan van de toevallige situaties en gebeurtenissen? En zeker als die wijzigen… wat ga je dan doen? Intuïtief andere beslissingen maken en weer het toeval laten spelen?
Maar niets of niemand belet je ervan om tegen-intuïtief een ander verhaal in je leven te creëren.
Het eigen oordeel is oorzaak voor spanning en stress. Niet de ander. Niet de gebeurtenis. Dat zijn hoogstens aanleidingen tot lijden.
Een van de meest intuïtieve en hardnekkige ideeën is dat emoties of stress door bepaalde omstandigheden of personen ‘veroorzaakt’ of ‘gegeven’ zouden worden. Een waarlijk Copernicaans inzicht is dan ook dat niets of niemand emoties of stress kan ‘veroorzaken’ of ‘geven’ want emoties worden niet veroorzaakt door externe feitelijkheden maar door de individuele oordelen over voorstellingen, beelden en verhalen over de huidige, verleden of toekomstige werkelijkheid in het licht van bepaalde bedoelingen en verlangens.
Veel mensen reageren op deze theorie nogal intuïtief tegen. Het kan toch niet waar zijn dat we meestal zelf de oorzaak zijn van ons lijden en niet wat er zich in de buitenwereld afspeelt.
Als ik iedere avond een grote zak chips naar binnen werk, ben ik in staat om met mijn nieuwe brein te redeneren dat dit niet goed is. Ook al voelt het soms alsof ik er niets aan kan doen, dat het vanzelf gaat, toch heb ik de mogelijkheid om mijn overtuigingen aan te passen en te kiezen voor een gezondere levensstijl. Wanneer ik maar genoeg, door herhaling, mijn overtuigingen verander, dan worden dat mijn nieuwe overtuigende stemmetjes. Ze zijn een krachtig verhaal die je naast je intuïtie kunt plaatsen.
Ik heb dus een keuze: luisteren naar mijn geniepige stemmetjes en ze slaafs volgen of mijn verantwoordelijkheid nemen en terug zelf aan het stuur zitten. Hoe komt deze voorstelling of visie bij jou binnen? In hoeverre kan deze theorie jou behulpzaam zijn?
Toepassing in de Coaching Praktijk
In mijn coaching praktijk help ik mensen om te begrijpen hoe hun oude brein werkt en hoe ze deze kennis kunnen gebruiken om hun leven te veranderen. Veel van onze automatische reacties, onze geniepige stemmetjes zoals ik ze noem, zijn gebaseerd op oude overlevingsmechanismen die niet altijd nuttig zijn in de moderne wereld. Door bewust te worden van deze patronen, kunnen we leren om ze te herkennen en te veranderen.
Stap 1: Bewustwording Het eerste wat we doen is bewust worden van de automatische reacties en patronen die ons oude brein heeft ontwikkeld. Dit helpt ons te begrijpen waarom we op bepaalde manieren reageren.
Stap 2: Bevraging Wat zeggen die geniepige stemmetjes nu eigenlijk? En zijn ze waar? Wat beelden we ons in? In hoeverre zijn die nog hulpvaardig?
Stap 3: Nieuwe Patronen Creëren Vervolgens werken we aan het creëren van nieuwe, positieve patronen door middel van conditionering en herhaling. Dit kan variëren van het leren van nieuwe vaardigheden tot het veranderen van negatieve denkpatronen.
Stap 4: Toepassing in het Dagelijks Leven Tot slot passen we deze nieuwe patronen toe in het dagelijks leven. Dit helpt om de automatische piloot van ons oude brein te herprogrammeren, zodat we beter kunnen omgaan met stress en uitdagingen.
Wil je meer weten over hoe je je oude brein kunt herprogrammeren en nieuwe, positieve patronen kunt creëren? Neem dan contact op voor een vrijblijvend kennismakingsgesprek. Samen kunnen we werken aan een betere, meer bewuste versie van jezelf. 😊